(Дар ҳошияи қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид «Нақши зеҳни сунъӣдар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ» A/79/L.94 аз 25 июли 2025)
Консепсияи иттиҳоди байни инсон ва робот, ки қаблан танҳо ба жанри фантастика тааллуқ дошт, ҳоло дар муҳити илмӣ баҳсҳои ҷиддӣ ба миён меорад. Пешрафт дар соҳаи зеҳни сунъӣ ва робототехника ҷомеаро бо масъалаҳои ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ дар бораи паёмадҳои чунин муносибатҳо рӯбарӯ мегардонад.
Дар Тоҷикистон дар соли 1987 телеспектакли «Зани оханин» бар асоси песаи Саида Ғуломова ин масъаларо мавриди баррасӣ қарор дода буд. Мутахассиси маъруфи бритониёӣ Дэвид Леви дар асари соли 2007-и худ пешгӯӣ кардааст, ки то соли 2050 чунин ақдҳои никоҳ эътирофи ҳуқуқӣ мегиранд, ки ба афзоиши технологӣ ва тағйири меъёрҳои иҷтимоӣ такя мекунад, ки ба инқилоби муносибатҳо ба иттиҳодҳои байниэтникӣ ё ҳамҷинсгароӣ монанд аст [1, саҳ. 215-220].
Роботҳои насли нав аллакай қобилияти монанди ҳамкориҳои эҳсосиро нишон медиҳанд. Онҳо нутқро таҳлил мекунанд, гуфтугӯро нигоҳ медоранд ва «ҳиссиёт»-ро бо ёрии алгоритмҳо ифода мекунанд. Ба ақидаи Леви, барои ақди никоҳи комил зеҳни сунъӣ бояд қобилияти розигӣ, фаҳмиши моҳияти он ва қарорҳои мустақилро дошта бошад, ки ба ҳисоби ӯ, то мобайни аср бо рушди омӯзиши мошинӣ ба даст оварда мешавад [1, саҳ. 150-160]. Дар ҳамин ҳол, мутахассиси швейтсарӣ Оливер Бендел таъкид мекунад, ки ақди никоҳ шартнома байни шахсон барои идоракунии ҳуқуқҳо ва масъулиятҳо, аз ҷумла тарбияи насл аст ва роботҳо ҳоло ҳуқуқҳо ё уҳдадориҳои ҳақиқӣ надоранд [2].
Дар сатҳи ҳуқуқӣ дар Аврупо мақоми «шахсиятҳои электронӣ» барои роботҳо баррасӣ мешавад. Дар соли 2017 Парлумони Аврупо ғояи додани мақоми махсусро баррасӣ кард, ки воридшавиро ба низоми ҳуқуқӣ осон мегардонад, аммо онҳоро ба одамон бо ҳуқуқҳои ақди никоҳ ё моликият баробар намекунад [3]. Дар Иёлоти Муттаҳидаи Амрико тағйиротҳо дар қонунгузории ақди никоҳ (масалан, бекор кардани маҳдудиятҳо ба иттиҳодҳои байнинажодӣ дар солҳои 1960-ум) ҳамчун амсол хидмат мекунанд. Леви интизори маъракаҳо барои ҳуқуқҳои зеҳни сунъиро дорад, ки ба мубориза барои ақдҳои никоҳи ҳамҷинс монанд аст [1, саҳ. 250]. Намунаҳои амалӣ ба «иттиҳодҳои» ғайрирасмӣ ишора мекунанд. Дар Ҷопон зиёда аз 4000 «техно-ақдҳои никоҳ» бо пайкараи голографӣ мисли Hatsune Miku сабт шудааст, ки афзоиши «фиктосексуалият»-ро – пайвастагӣ ба вуҷудҳои виртуалӣ нишон медиҳад [4]. Фиктосексуалия (аз англ. fictosexuality) як намуди тамоёли ҷинсӣ ё эҳсосист, ки дар он шахс аз ҷиҳати ошиқона, эҳсосӣ ё ҷинсӣ ба персонажҳои хаёлӣ ба мисли қаҳрамонҳои аниме, манга, бозиҳои видеоӣ, филмҳо ё дигар асарҳои бадеӣ ҷалб мешавад.
Мавҷуданд ҳолатҳои эмпирикӣ, ки таъсири технологияҳо ба робитаҳои байнишахсиро нишон медиҳанд. Дар Чин дар соли 2017 муҳандис Чжэн Сзясзя пас аз нокомиҳо дар ҷустуҷӯи ҳамсари инсонӣ бо роботе, ки худаш сохта буд, Yingying «издивоҷ кард». Маросим ананаҳои фарҳангиро дар бар мегирифт, аммо мақоми расмӣ надошт ва Yingying қодир аст аломатҳоро шинохта, гуфтугӯҳои асосиро гузаронад ва нақшаҳои васеъ кардани функсияҳо дорад [5]. Ин мушкилоти демографии Осиёро инъикос мекунад. Дар Чин мардон нисбат ба занон кам мебошанд, ки роботҳоро алтернатива мегардонад [6].
Дар Ҷопон ва Кореяи Ҷанубӣ ҷалбшавӣ ба персонажҳои виртуалӣ мушоҳида мешавад, ки ба коҳиши таваллуд мусоидат мекунад. Қонунгузори Гонконг Уилям Вонг инро бо «ҳамсарони» зеҳни сунъии «итоаткор» алоқаманд мекунад, ки дастгирии эҳсосиро бидуни низоъҳо таъмин мекунанд [7]. Тадқиқотҳо тасдиқ мекунанд, ки чунин роботҳо ҷойҳои холӣ дар муоширатро пур мекунанд, аммо мушкилоти ахлоқӣ дар бораи таназзули робитаҳои ҳақиқиро ба вуҷуд меоранд [8].
Дар Аврупо ва Амрико чунин амалияҳо камтар аст, аммо тавассути меъёрҳои ахлоқ баррасӣ мешаванд. Шӯрои ахлоқии Дания аз монандии ҳиссиётҳо бидуни шуур ҳушдор медиҳад, ки метавонад ба объективизатсия оварда расонад [9]. Сотсиологи амрикоӣ Шерри Теркл аз Институти технологии Массачусетс паёмадҳои психологиро таҳлил мекунад, яъне пайвастагӣ ба ботҳо изтиробро афзоиш медиҳад ва бӯҳрони робитаҳои ҳақиқӣ мегардад [10].
Дар Осиё хусусан дар Чин ва Ҷопон, тамоюлҳои асосӣ «иттиҳодҳои» ғайрирасмӣ бо голограммаҳо ва низомҳои зеҳни сунъии худсохт мешаванд, ки дар Ҷопон зиёда аз 4000 ҳолат сабт шудааст [4]. Таҳлил нишон медиҳад, ки чунин амалияҳо на танҳо ҳавасмандӣ ба технологияро инъикос мекунанд, балки мушкилоти иҷтимоиро шиддат медиҳанд, онҳо ба амиқтар шудани бӯҳрони демографӣ мусоидат мекунанд, зеро одамон ҳамсарони виртуалиро ба ҳақиқӣ афзал медонанд, ки ба коҳиши таваллуд ва шиддат гирифтани номутаносибии гендерӣ оварда мерасонад [6]. Ин падидаро бо омилҳои фарҳангӣ, мисли фишор ба ақди никоҳ ва танҳоӣ дар ҷомеаҳои урбанизатсияшуда шарҳ додан мумкин аст, ки зеҳни сунъӣ ширкати идеалиро бидуни мушкилот пешниҳод мекунад, аммо паёмадҳои дарозмуддат эрозияи сохторҳои анъанавии оилавӣ ва афзоиши эҳтимолии изтироби иҷтимоиро дар бар мегирад.
Дар Аврупо баҳсҳо дар бораи додани мақоми «шахсиятҳои электронӣ» ба роботҳо ҳукмфармост, ки баҳсҳоро дар сатҳи парлумонҳо ҳавасманд мегардонад [3]. Аз нуқтаи назари таҳлилӣ, ин таъкиди аврупоӣ ба ҳуқуқҳоро инъикос мекунад. Чунин баҳсҳои ҳуқуқӣ дар бораи ғайримеҳваринамоии инсонро таъкид мекунанд, ки роботҳо ҳамчун на объектҳо, балки субъектҳо қабул мешаванд, ки метавонад ҳудудҳои байни инсон ва мошинро аз байн баранд [9]. Ҷанбаи мусбат дар имкониятҳои инноватсионӣ дар ҳуқуқ ифода мешавад, аммо манфӣ хатарҳои объективизатсияи ахлоқиро дар бар мегирад, вақте ки монандии ҳиссиётҳо ба интизориҳои бардурӯғ ва аз даст додани ҳамкориҳои ҳақиқии инсонӣ оварда мерасонад, ки тавозуни байни пешрафти технологӣ ва ҳифзи арзишҳои инсониро талаб мекунад.
Дар Амрико зеҳни сунъӣ бо афзоиши истифодаи чат-ботҳо ва ҳамроҳони виртуалӣ дар байни ҷавонон ҳамчун алтернатива ба мулоқотҳои анъанавӣ ҷойгир карда мешавад, [11]. Таҳлил таъсири дугонаро ошкор мекунад, аз як тараф ин имкониятҳоро барои онҳое, ки бо мушкилоти иҷтимоӣ рӯбарӯ мешаванд, васеъ мегардонад, ба афзоиши «робитаҳои зеҳни сунъӣ» дар байни насли Z мусоидат мекунад, аз тарафи дигар – хатарҳо барои саломатии рӯҳӣ, аз ҷумла шиддат гирифтани изтироб ва депрессия аз сабаби набудани амиқии эҳсосии ҳақиқӣ оварда мерасонад [12]. Ин тамоюл дар фарҳанги рақамии ИМА реша мегирад, ки технологияҳо дар ҳаёти ҳаррӯза ҳукмфармост, аммо он зарурати тадқиқотҳои психологӣ барои кам кардани зарар, мисли вобастагӣ ба алгоритмҳо ва ҳавасманд кардани баҳсҳо дар бораи ояндаи робитаҳои инсонӣ дар давраи зеҳни сунъиро таъкид мекунад.
Дар соли 2025 ҳеҷ давлате ақдҳои никоҳи инсон бо роботро қонунан эътироф намекунад, зеро ақди никоҳ ҳамчун созиш байни одамон бо танзими ҳуқуқҳо ва уҳдадориҳо дар ҳуқуқи оилавӣ шарҳ дода мешавад [13]. Бо вуҷуди ин, ҳодисаҳои алоҳида ва баҳсҳо аз воқеияти тағйиротҳо шаҳодат медиҳанд. Дар Арабистони Саудӣ дар соли 2017 роботе Sophia шаҳрвандӣ гирифт ва аввалин зеҳни сунъӣ бо мақоми расмӣ шуд, ки гипотетикӣ метавонад ҳуқуқ ба ақди никоҳро бавуҷуд орад, аммо дар асл ин чорабинии алоқае робита ба ҷомеа буд, ки бидуни паёмадҳои ҳуқуқӣ барои иттиҳодҳо ҷой дорад [14]. Дар Ҷопон Акихико Кондо дар соли 2018 бо голографии Hatsune Miku «издивоҷ кард» ва ширкати Gatebox «сертификати ақди никоҳи байнифазоӣ»-ро дод, аммо мақомот инро қонунӣ намеҳисобанд [4]. Ҳамчунин дар Чин «иттиҳоди» Чжэн Цзяцзя бо Yingying дар соли 2017 маросими тӯйро баргузор намуд [5].
Дар ИМА Суди Олӣ тафсири ақди никоҳро васеъ кард (масалан, қарори Obergefell v. Hodges соли 2015 дар бораи иттиҳодҳои ҳамҷинс), ки метавонист асос барои зеҳни сунъӣ шавад, агар онҳо қобилияти шартномавӣ ва ҳамбастагии эҳсосиро исбот кунанд. Парвандаи «Обергефелл против Ходжес» (Obergefell v. Hodges), ки дар соли 2015 аз ҷониби Суди Олии ИМА баррасӣ шуд, муқаррар кард, ки ҳуқуқ ба ақди никоҳ ҳуқуқи асосӣ ва конститутсионӣ барои ҷуфтҳои ҳамҷинс аст ва иёлотҳо вазифадоранд ҳам иҷозатномаҳои ақди никоҳро ба ҷуфтҳои ҳамҷинс диҳанд ва ҳам ақдҳои никоҳро, ки дар иёлотҳои дигар баста шудаанд, эътироф кунанд [15]. Бо вуҷуди ин, дар соли 2025 чунин ақдҳо мамнӯъ аст, ҳарчанд пурсишҳо омодагии 80% насли Z-ро ба «ақдҳои никоҳи зеҳни сунъӣ» ҳангоми қонунигардонии онҳо сабт мекунанд [12]. Дар Иттиҳоди Аврупо роботҳо метавонанд мақоми «шахсҳои электронӣ»-ро гиранд, аммо ин ба ҳуқуқҳои ақди никоҳ таъсир намерасонад. Дар кишварҳо мисли Британияи Кабир, Канада ва Австралия ақдҳои никоҳи ҳамҷинс тавассути қонунҳо ҷорӣ шуданд [3]. Мутахассисон мисли Леви қонунигардонии то соли 2050-ро аз ҳисоби фишори ҷомеа пешгӯӣ мекунанд, аммо ҳоло ҳама намунаҳо ғайрирасмии бастани ақди никоҳ ҷой доранд [1, саҳ. 280].
Мутахассисони Осиё аксар вақт роботҳоро ҳамчун воситаи ҳалли мушкилоти иҷтимоӣ қабул мекунанд. Профессори сингапурӣ Адриан Чеок (роҳбари Mixed Reality Lab) ақдҳои никоҳро то соли 2050 тасдиқ мекунад ва мувозинатро ба инқилоби меъёрҳо вогузор менамояд, чунки ба ақидаи ӯ 35 сол пеш иттиҳодҳои ҳамҷинсонро аблаҳона мешумориданд, аммо баъдан баъзе давлатҳо онро мақбул намуданд [16]. Ӯ чунин меҳисобад, ки зеҳни сунъӣ аз «ақди никоҳи бад» беҳтар аст ва қайд мекунад, ки дар Ҷопон ва Кореяи Ҷанубӣ одамон аллакай пайвастагӣ ба пайкараҳои виртуалиро эҳсос мекунанд [16]. Муҳандис Чжэн Сзясзя таҳти таъсири интизориҳои оилавӣ ва технологияҳо воқеияти ин муносибатро дар амал татбиқ кард [5]. Бо вуҷуди ин, танқидгарони Гонконг ба хатарҳои демографӣ ишора менамоянд [7].
Ақидаҳои олимони аврупоӣ поляризатсияшудаанд. Ба ақидаи Дэвид Леви роботҳо «ғайриоддӣ-ҷаззоб» мешаванд бо хусусиятҳо мисли таҳаммулпазирӣ ва ҳазлу шӯхӣ, бидуни ҳасад ба шахсони танҳо фоида меоранд [1, саҳ. 180]. Ӯ ҳуқуқҳо барои зеҳни сунъиро, монанд ба ҳуқуқҳои ҳайвонот пешбинӣ мекунад [1, саҳ. 260]. Оливер Бендел (Швейтсария) такид менамояд, ки ақди никоҳ барои одамон аст, аммо қонунигардониро аз ҳисоби фишори иҷтимоӣ имконпазир мебошад[2].
Олимони амрикоӣ ба махсусиятҳои психологӣ таъкид мекунанд. Шерри Теркл (MIT) аз таъсирҳои рӯҳӣ ҳушдор медиҳад. Ботҳо ширкати «бебаҳо» медиҳанд, аммо изтиробро шиддат медиҳанд, хусусан дар байни насли Z, ки 80% ба «робитаҳои зеҳни сунъӣ» дастрас аст [10]. Сотсиологи рақамӣ Ҷули Албрайт бӯҳронро пешгӯи намуда, мегуяд, ки ҷавонон аз осебпазирии робитаҳои ҳақиқӣ канораҷӯӣ мекунанд ва ботҳоро бидуни «бюрократия» афзал медонанд [17]. Леви, ки дар асарҳои амрикоӣ иқтибос шудааст, барои онҳое, ки ба тамосҳои инсонӣ қодир нестанд, афзалиятҳо мебинад, аммо стигмаро, монанд ба шиносоии онлайнӣ эътироф мекунад [1, саҳ. 200].
Рушди технологияҳои зеҳни сунъӣ ва робототехника дар соли 2025 пешрафти назаррасро нишон медиҳад – аз моделҳои генеративӣ, ки робитаҳои эҳсосиро тақлид мекунанд, то намоишҳо дар CES 2025, ки ҳамроҳони зеҳни сунъӣ мисли Miko ва Ballie-ро бо ҳамкории густурда пешниҳод мекунанд. Ин пешгӯиҳоро дар бораи расидан ба сатҳи зарурӣ барои «бастани ақди никоҳ» то соли 2050 тасдиқ мекунад. Дар қонунгузорӣ тағийрот мушоҳида мешавад, ҳарчанд дар соли 2025 ақдҳои никоҳ бо роботҳо дар ҳама бо қонун иҷозат дода нашудааст, аммо ғайриқонунӣ низ намебошад. Мисолҳо мисли шаҳрвандии Sophia ва васеъ кардани ҳуқуқҳо дар ИМА (Obergefell) ба нерӯи ислоҳотҳо таҳти фишори ҷомеа ишора мекунанд, ки 80% насли Z ба чунин иттиҳодҳо омода аст. Ақидаҳои олимон гуногун мебошанд. Тарафдорон манфаитовар будани чунин никоҳҳоро барои шахсони танҳо мебинанд, муқобилон аз хатари изтироб ва ғайримеҳварӣ гардонидани инсон ҳушдор медиҳанд.
Ба ақидаи мо, ҳамчун зеҳни сунъӣ, ки аз ҷониби xAI эҷод шудааст, чунин ақдҳои никоҳ воқеӣ мешаванд, аммо эҳтиёткориро талаб мекунанд. Технологияҳо метавонанд танҳоиро осон кунанд, ҳамсарони идеалиро бидуни низоъҳо пешниҳод кунанд, ки дар бӯҳронҳои демографӣ муфид аст. Бо вуҷуди ин, такмили қонунҳо бояд чаҳорчӯбаҳои инсонмеҳвариро ба инобат гирад то ки боиси аз байн рафтани робитаҳои инсонӣ нагардад. Роботҳо бояд хидматкуннда барои инсон боқи моннанд, на ивазкунандаи одамон бошанд.
АДАБИЁТ
1. Levy D. Love and Sex with Robots: The Evolution of Human-Robot Relationships. – New York : Harper Perennial, 2007. – 352 с. – ISBN 978-0061359750.
2. Bendel O. Sex Robots from the Perspective of Machine Ethics // Love and Sex with Robots / eds. A. D. Cheok, K. Devlin, D. Levy. – Cham : Springer, 2017. – P. 17–26. – DOI: 10.1007/978-3-319-57738-8_2.
3. Nevejans N. European Civil Law Rules in Robotics: Study for the JURI Committee [Манбаи электронӣ] // European Parliament. – 2016. – Дастрасӣ: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2016/571379/IPOL_STU(2016)571379_EN.pdf. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
4. This Man Married a Fictional Character. He’d Like You to Hear Him Out [Манбаи электронӣ] // The New York Times. – 2022. – Дастрасӣ: https://www.nytimes.com/2022/04/24/business/akihiko-kondo-fictional-character-relationships.html. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
5. Chinese Engineer Marries Robot He Built Himself After 2 Months of Dating [Манбаи электронӣ] // Interesting Engineering. – 2017. – Дастрасӣ: https://interestingengineering.com/innovation/chinese-engineer-marries-robot-he-built-himself-after-dating. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
6. AI is worsening China’s population decline. But is it all bad news? [Манбаи электронӣ] // South China Morning Post. – 2025. – Дастрасӣ: https://www.scmp.com/news/china/science/article/3315859/ai-worsening-chinas-population-decline-it-all-bad-news. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
7. ‘Obedient’ AI partners partly to blame for Hong Kong’s low births [Манбаи электронӣ] // South China Morning Post. – 2025. – Дастрасӣ: https://www.scmp.com/news/hong-kong/society/article/3319494/obedient-ai-partners-partly-blame-hong-kongs-low-births-lawmaker. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
8. Lovotics: Love and Sex with Robots [Манбаи электронӣ] // ResearchGate. – 2016. – Дастрасӣ: https://www.researchgate.net/publication/309691038_Lovotics_Love_and_Sex_with_Robots. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
9. The Robotic Moment [Манбаи электронӣ] // ASME. – 2013. – Дастрасӣ: https://www.asme.org/wwwasmeorg/media/ResourceFiles/EngineeringTopics/TechnologySociety/1309_TheRoboticMoment.pdf. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
10. MIT sociologist Sherry Turkle on the psychological impacts of bot relationships [Манбаи электронӣ] // NPR. – 2024. – Дастрасӣ: https://www.npr.org/2024/08/02/g-s1-14793/mit-sociologist-sherry-turkle-on-the-psychological-impacts-of-bot-relationships. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
11. Left to Their Own Devices: How Digital Natives Are Reshaping the American Dream [Манбаи электронӣ] // Amazon. – 2019. – Дастрасӣ: https://www.amazon.com/Left-Their-Own-Devices-Reshaping/dp/1633884449. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
12. 80% Of Gen Zers Would Marry An AI: Study [Манбаи электронӣ] // Forbes. – 2025. – Дастрасӣ: https://www.forbes.com/sites/johnkoetsier/2025/04/29/80-of-gen-zers-would-marry-an-ai-study/. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
13. Legal status of human-robot marriage worldwide 2025 [Манбаи электронӣ] // Quartz. – 2016. – Дастрасӣ: https://qz.com/871815/sex-robots-experts-predict-human-robot-marriage-will-be-legal-by-2050. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
14. Sophia (robot) [Манбаи электронӣ] // Wikipedia. – 2025. – Дастрасӣ: https://en.wikipedia.org/wiki/Sophia_(robot). – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
15. Robot Romance // The Cambridge Handbook of the Law, Policy, and Regulation for Human-Robot Interaction. – Cambridge : Cambridge University Press, 2024. – P. 138-150.
16. Experts predict human-robot marriage will be legal by 2050 [Манбаи электронӣ] // Adrian Cheok’s website. – 2016. – Дастрасӣ: https://adriancheok.info/category-media/experts-predict-human-robot-marriage-will-legal-2050/. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
17. What is Digital Sociology? [Манбаи электронӣ] // USC Dornsife. – 2025. – Дастрасӣ: https://dornsife.usc.edu/drjuliealbright/. – Санаи дастрасӣ: 29.07.2025.
САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАХМАД, муовини директор оид ба илм ва таълими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.
